Nội dung
Tri thức không tuyệt đối
Mặt trời cách trái đất gần 150 triệu km. Thế mà có những lúc, chúng ta thấy những đám mấy xa xa, nằm phía sau mặt trời. Có phải khoa học đã lừa chúng ta?
Đây không phải bài giảng vật lý, mà là một câu hỏi gợi cho chúng ta những liên tưởng khác:
Những gì mắt thấy, tai nghe, kể cả không ai cắt gọt gì cũng không hoàn toàn là sự thật.
Cái miệng giếng của mỗi chúng ta là:
- Những gì mà giác quan cảm nhận được (mắt, mũi, miệng, tai, xúc giác…)
- Những gì chúng ta được học, được tiếp nhận. Ví dụ hầu hết chúng ta biết hệ Mặt Trời có bao nhiêu hành tinh mà chưa từng nhìn nó thực tế.
Phải đặc biệt cảm ơn giáo dục, bởi chỉ dùng giác quan thì tôi chắc chắn it nhất 90% chúng ta cho rằng mặt trời quay quanh trái đất. Thậm chí là trái đất phẳng, bị một hình cầu khổng lồ úp xuống.
Khoa học đã nối dài những giác quan của con người. Chúng ta có siêu mắt (kính hiển vi, kính thiên văn), siêu tai, siêu não (Chip)… Với những giác quan nối dài này, chúng ta thấy được virus, vi khuẩn, rồi cả nguyên tử, phân tử. Bạn không thể nào giải thích về virus với các vị vua cách đây cả ngàn năm, đương nhiên.
Nghịch lý kiểm chứng thông tin
Nhưng có một nghịch lý rất thú vị như thế này:
Khoa học dựa vào quan sát và kiểm chứng để kết luận. Mà quan sát và kiểm chứng sẽ bị giới hạn bởi thiết bị, máy móc.Tin vào giác quan, máy móc thì sợ tin nhầm. Mà không tin thì biết hướng nào mà đi?
Nó cũng như cách con người tự kiểm chứng mặt trời. Nhìn thấy hoàn toàn đúng, nhưng lại không phải sự thật. Hầu như mọi vấn đề của cuộc đời chỉ là gần đúng, chứ gần như không thể tới tận cùng của chân lý.
Họ đã giải quyết nghịch lý này ra sao?
Tin để sử dụng, nhưng luôn xem xét và sẵn sàng thay đổi
Cơ học Newton không còn chính xác ở level vũ trụ, nhưng để sản xuất máy móc hay bắn tên lửa vẫn hoạt động rất mượt mà. Lượng tử cũng vẫn chưa phải cuối cùng sau hàng trăm, ngàn năm nữa.
Tương quan niềm tin và hành động
Hành động (dụng) là quan trọng nhất. Không thì học và tin không hề có ý nghĩa gì cả. Mà để chuyển biến từ tin thành dụng, nó phải đủ lớn.
3 động cơ hành động từ niềm tin:
- Hiệu ứng chuyên gia, người thành công: Có gì đó kiểm chứng
- Kiến thức tích lũy tới đủ, lúc này là hiểu mà tin, tin vì hợp lý (tốt nhất)
- Bản năng tin một vấn đề của một người. Có người dễ tin quá và có người lại quá hoài nghi.
Hiệu ứng chuyên gia, người thành công là con đường tắt phổ biến nhất. Một bức ảnh khoe thu nhập có thể tạo động lực cho 1 vạn người ngay lập tức. Ưu điểm của nó là rất nhanh, mạnh. Tuy vậy nó có 2 nhược điểm sau:
- Nhiều khi chỉ tạo ra được động lực tức thời, do thấy thì thích nhưng không biết làm thế nào. Hoặc dễ bị dẫn dụ, gặp lừa đảo.
- Sự hoài nghi của những người thích hiểu rõ, chi tiết
Kiến thức logic, bằng chứng khoa học chính là con đường tốt nhất đưa ta tới hành động. Ưu điểm của nó tóm tắt trong 2 ý: Hành động mạnh mẽ, hành động đúng hướng. Nhưng đây cũng không phải con đường hoàn hảo, nó có nhược điểm:
- Phức tạp, lâu, nhiều dữ liệu, học khổ.
- Phải có tài liệu tốt lẫn người học có thể tiếp thu.
Về kiến thức, có một thực trạng như sau:
Chúng ta biết nhiều, chứ hiểu rất ít. Chúng là độ hiểu sâu, hiểu rõ.
Hiểu thực sự là sự sâu sắc tới mức có thể chuyển hóa thành hành động. Còn không, chỉ được gọi là biết. Đây là một thực tế bạn cần chấp nhận, gần như bao điều tốt đẹp, đúng đắn bạn biết hết. Nhưng tôi nghĩ 90% bạn không hành động gì theo nó cả.
Hãy xem ví dụ 1 – Kiến thức đúng, nhưng không đủ chi tiết: Hút thuốc lá có thể gây ung thư phổi. (Tập thể dục tốt cho sức khỏe / Kiên trì sẽ thành công / Thất bại chỉ thực sự khi bạn buông xuôi v.v)
Hãy xem cách người ta phản ứng với thông tin này:
- Đa số đều biết vấn đề này, nhưng chắc chắn không ai hiểu rõ và cũng không mấy ai tin. Nó phản ánh chính là hành động: Người ta vẫn vô tư hút thoải mái.
- Bản năng tính cách: Có người nghe như vậy hạn chế luôn. Có người lại mặc định “họ chỉ dọa”, dù cả 2 không kiểm chứng, nghiên cứu thông tin.
- Hiệu ứng chuyên gia: Khi thấy người thân hút thuốc chết vì ung thư phổi, có người bỏ được ngay – vì giờ tin thật rồi
Ví dụ 2 – Khi thông tin đủ rõ: Lũ lụt đang tràn về, dự kiến 3h nữa sẽ tràn xuống khu này.
Đây là một thông tin rõ ràng, cụ thể.
- Dù là lười, vô kỷ luật, nóng tính (toàn tính xấu) đều vắt chân mà chạy.
- Có 3h nữa để lên phương án chạy đi đâu, mang gì.
Ta có thể thấy một tác dụng không thể chối cãi khi nhìn rõ, hiểu sâu. Bạn thấy được cả 2 ưu điểm tôi đã nêu phía trên: Làm luôn và ngay, và biết làm gì. Nghĩ mà xem, hiểu rõ, thấy rõ không hành mới là điều phi lý.
Nhưng để hiểu sâu chứ không chỉ là biết không tự dưng mà có được. Nó đến từ học chăm chỉ và một tài liệu tốt. Con đường cho bạn ở đó.
Cân bằng niềm tin cần thiết
Niềm tin là cực quan trọng để chuyển hóa hành động rồi. Nhưng nó cần một mức cân bằng.
Có 3 vấn đề thường gặp trong chuyển hóa niềm tin thành hành động.
- Quá tin: Điều này cũng có chút lợi ích, nó giúp động lực hành động tăng gấp nhiều lần. Ngược lại, nó mang tới rủi ro chưa biết mà tưởng đã biết, khi thua rất thê thảm. Như vậy tin là rất cần thiết, nhưng vấn đề là tin vào những điều đúng đắn (chất) và phải đủ sâu (lượng).
- Không tin: Không bao giờ làm, não bộ tự tìm cách tạo ra lý do để từ chối hành động.
- Cầu toàn hoàn hảo: Hiểu rằng chắc chắn còn vấn đề, còn rủi ro (dù đúng, không bao giờ lường hết) nên thực hành quá yếu hoặc không thực hành. Tôi rất thích tính cách này của người TQ. Không đợi đến hoàn hảo mới công bố, cũng không công bố khi quá sơ sài.
Làm trước, sửa sau, đúng vậy nhưng vẫn nên xuất phát từ nền tảng tạm tạm. Như khi giao dịch, không thể đợi học hoàn hảo rồi đầu tư. Nhưng cũng không nên vô tri mang nhà vào giao dịch. Học đủ cứng, vừa hành vừa sửa là phương pháp tốt cho gần như tất cả mọi vấn đề.
Tin đủ để hành động, nghi đủ để tiến bộ. Quy trình chuẩn mực: Học => Tin => Dụng => Sửa.
Chúng ta ứng dụng được những điều này y hệt cách khoa học làm. Khi bạn thấy một điều gì đúng đắn, tốt đẹp hãy thử áp dụng những tình thần sau:
- Phải tin vào nó để vận hành ứng dụng dựa trên một cơ sở đủ vững nhờ kiểm chứng, logic
- Hiểu rằng cái tôi biết là những gì đúng nhất, tốt nhất bây giờ. Chưa phải chính xác tận cùng.
- Tôi sẵn sàng tiếp nhận cái mới một cách cởi mở thay vì định kiến, bám víu mù quáng.
- Thường xuyên quan sát, soi xét để mở rộng thêm thay vì cho rằng nó đã đúng 100%.
Nếu bạn là một người tìm hiểu Phật Pháp bạn sẽ vô tình thấy: “Oh đây chẳng phải một con đường thoát Si hay sao”. Đúng vậy, khoa học đang dùng con đường y hệt để tiến lên.
Ngay cả với những bài viết của tôi, đó chính là thông tin để học. Tôi luôn dùng logic, cấu trúc chặt chẽ hết sức có thể. Tôi đắn đo hàng trăm lần mỗi câu viết, chấp nhận sự dài dòng. Mục tiêu của tôi là giúp bạn tin đủ tới khi hành động. Không phải viết để biết hay giải trí.
Đương nhiên kiến thức của tôi không hoàn hảo, cũng là lúc chúng ta luôn cần review, xem xét thêm để đi tới kết quả tốt đẹp nhất. Gần như cứ vài tháng, tôi lại update lại bài cũ của chính mình là vì vậy. Đúng chuẩn quy trình 4 bước đã nêu.
Ví dụ và ứng dụng
Vài ví dụ ứng dụng nó trong cuộc sống:
- Học hỏi, chiêm nghiệm về hạnh phúc để điều chỉnh hướng cuộc đời. Thay đổi cuộc sống của mình theo những gì đã học. Không quá cố chấp vào con đường đó, vẫn học hỏi, soi xét thêm mỗi ngày (Mở rộng, phát triển, cải chính).
- Học một phương pháp đầu tư, học đủ nhiều, bài bản và sâu sắc. Bắt đầu phân bổ vốn, đầu tư theo phương pháp đã nắm được. Và luôn review, học thêm, nghiên cứu tiếp kẻo định kiến và phá sản.
Dạy con về kiên trì có nhiều levels:
- Level 1 (biết surface): “Con phải kiên trì”
- Level 2 (biết lý do): “Kiên trì giúp con thành công”
- Level 3 (hiểu sâu): Giải thích cụ thể được/mất, sự khác biệt người kiên trì vs không. Con thấy càng rõ thì càng tự hành động, không cần ép.
Bài viết này cảm hứng từ một buổi chiều tôi tự hỏi: Mình có đang hạnh phúc thật không? Tôi đã sợ mình quá tin vào nó, vào những cảm giác đang nhận về (hiện hữu, có thật) để rồi bị che lấp, đi sai đường mà không biết. Nhưng rồi lại hoang mang: Không tin vào định hướng đó thì tôi hành động theo điều gì? Nhưng giờ tôi đã có câu trả lời: Chỉ có gần đúng, thế là đủ để đi. Và không cố chấp ngạo mạn về nó để cải tiến là đủ. Những gì tôi viết ra không chỉ là chia sẻ, tôi đang sống và thực hành nó
Ngoài ra, bạn thử review lại bản thân mình một chút nhé.
- Nếu trì hoãn một việc (ví dụ: tập thể dục), đừng vội blame bản thân lười. Có thể bạn chưa hiểu đủ sâu về lợi ích của nó, hay tác hại thực tế khi không có nó – tức là chưa học đủ. Nó phải đủ sâu từ: Tập thể dục tốt cho sức khỏe chuyển sang tốt cho sức khỏe ra sao, không tập hại như thế nào, được mất càng rõ ràng càng tốt. Hầu hết nhược điểm tính cách có thể sửa chữa khi bạn chịu tiếp thu, khát khao học hỏi.
- Kiểm tra lại mức độ hành động, động cơ hành động của mình là gì? Nó tránh cho bạn cẩn trọng hơn với hiệu ứng chuyên gia (tránh bị lừa) hoặc quá đa nghi.
- Xem xét lại quy trình cân bằng niềm tin. Liệu có quá tin hay quá nghi không? Thường nhiều là tin quá mà thôi, nới lỏng nó ra chút biết đâu giếng của mỗi chúng ta sẽ bao la hơn nhiều.
Hoài Phong